کشت، داشت و برداشت سبزی شاهی

سبزی شاهی (تره تیزک) با نام علمیLepidium Sativum L.  که جزء تیره چلیپاییان یاCruciferae  می‌باشد. شاهی یکی از نسبتاً ساده‌ترین گیاهانی است که می‌توانید پرورش دهید. شاهی بومی اروپا و شاید غرب آسیا است و به احتمال زیاد بومی ایران می‌باشد. سابقه کشت آن به ۲۰۰۰ سال پیش می‌رسد. گیاهی است یک‌ساله که برگ‌های بدون کرک و بدون دندانه آن به مصرف تغذیه انسان می‌رسد. طول بوته شاهی شاید به ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر برسد. این گیاه در گلخانه ها به عنوان گیاه محک استفاده می شود زیرا سریعترین جوانه زنی رو دارد و در مدت ۳ روز سبز می شود. شاخه‌های فرعی آن از بالای ساقه اصلی جدا می‌شوند.

سبزی شاهی به سبب عطر و طعم تندِ مطبوعش، در سطح وسیعی در مزارع سبزیِ ایران و بسیاری از کشورهای جهان کشت می شود. شاهی از گیاهانی است که ضمن پرورش دانه اش به نواحی مجاور انتقال یافته تدریجاً طی مدت کوتاهی به فواصل دور از منطقه نفوذ می کند. برگ و ساقه آن رنگ سبز روشن دارد. گل هایش صورتی روشن یا سفید است. میوه اش بیضوی مدور به طول 5 تا 6 میلیمتر و به عرض 3 تا 4 میلیمتر و بطور محسوس بال دار است برگ و ساقه جوان آن در حالت تازه طعم تند و مطبوع دارد و سرشار از املاح معدنی K و Ca ،P ،I ،Fe  و ویتامین های C و A است. تخم آن ريز و قرمز و كمي دراز است. 

سبزی شاهی

شاهی یک سبزی فصل خنک است. موقع کشت شاهی در مناطق سردسیری اوایل بهار بعد از رفع خطر سرمای بهاره می‌باشد. معمولاً دو هفته بعد از کاشت آن، برگ‌ها آماده برداشت می‌شوند. چون دوره رشد برگ آن بسیار کوتاه می‌باشد، لذا در طول فصل رشد چندین نوبت اقدام به کشت آن می‌کنند. فاصله دو تاریخ کشت بین ۱۰ تا ۱۵ روز می‌باشد. در مناطقی که زمستان ملایم دارند (مانند خوزستان)، در پاییز در چندین نوبت اقدام به کشت آن می‌شود. به محض گرم شدن هوا سریعاً به بذر می‌نشیند، که در این صورت از مرغوبیت برگ آن کاسته می‌شود. بذور آن در ردیف‌هایی که ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر از یکدیگر فاصله دارند، کشت می‌گردند.

میزان مصرف بذر حدود ۱۰ تا ۱۲ کیلوگرم در هکتار می‌‌باشد. شاهی زمین آفتابگیر را ترجیح می‌دهد. خاک باید قوی، دارای مواد آلی زیاد و از زهکشی خوبی برخوردار باشد. برگ‌های شاهی از روی سطح خاک قطع می‌شوند، سپس دسته‌بندی می‌گردند. معمولاً یک مرتبه بیشتر برداشت نمی‌شود، ولی ممکن است چین دومی هم داشته باشد. در خارج از کشور شاهی را به صورت یک سبزی سالادی مصرف می‌کنند. این گیاه دارای ویتامین‌های A و C می‌‌باشد. شاهی از نظر مواد کانی مانند کلسیم و پتاسیم غنی است. بذر شاهی مصرف دارویی دارد و به عنوان مقوی، مدر و محرک استفاده می‌شود.

مکان مناسب رویش شاهی

شاهی در خاک مرطوب، غنی، دارای زهکشی خوب یا در کمپوست خوب پوسیده شده رشد بهتری خواهد داشت. شاهی باغی نور کامل خورشید را ترجیح می‌دهد و مکان نیمه آفتابی را دوست ندارد. این گیاه در طول دوره‌های خشک و بدون باران باید مرطوب نگاه داشته شود. نوع خودروی آن کنار چشمه ها، برگه ها و یا جوی هایی که آب آنها تمیز است می روید. حوزه انتشار جغرافیایی آن در ایران، مناطق شمالی، شمال غربی، جنوبی، سواحل خلیج فارس، جنوب شرقی و بخش مرکزی است.

کاشت شاهی

شاهی را در گلخانه ها زیر شیشه یا در باغ هایی که دارای زمین سست بوده ولی خاک آن چندان پوسیده نباشد، می کارند در گلخانه بذر را از آبان تا اردیبهشت و در مزرعه بذر را عملاَ در تمام طول سال با فاصله 14 روز یکبار پشت سر هم می کارند.
در هر متر مربع جهت کشت گلخانه 80 تا 120 گرم بذر را در جعبه های پلاستیکی به صورت کرتی می کارند ولی در مزرعه بذرها را به صورت ردیفی با عرض 10 تا 30 سانتی متر کشت می نمایند (برای هر صد متر مربع 12 تا 80 گرم بذر) جهت تقویت زمین از مواد معدنی که به سادگی در آب حل می شوند استفاده می کنند. ضمناً احتیاجی به کودهای معدنی نمی باشد. کشت گلخانه ای و مزرعه ای را باید دائماً از علف هرز پاک کرده و محصول را مرطوب نگهداشت حرارت ابتدایی گلخانه 4 تا 6 درجه سانتی گراد است که بتدریج به 10 تا 12 درجه سانتی گراد افزایش می یابد. برای دفع علف های هرز در پیش کشت محصول را با دورینول(Devrinol)  در هر هکتار 5/1 کیلوگرم سمپاشی می کنند. شاهی باغی را از بذر پرورش دهید، بذر شاهی باید به محض قابل کشت شدن خاک در بهار کاشته شود. آن‌ها را به مقدار انبوه بکارید و خاک کمی رویشان بریزید.

جوانه‌های شاهی را (که قابل خوردن هستند) کم پشت کنید، برای این کار بین گیاهان، ۱۰ سانتی متر فاصله بگذارید. شاهی باغی گیاه فصل سرما است. در هوای گرم برگ‌ها طعم ملایم معمول را نداشته و طعم تند و تیزی دارند. در هوای گرم برگ‌ها سریع رشد می‌کنند، بنابراین هر ۱۰ روز یک بار باید دوباره این گیاه را بکارید تا در تمام فصل به طور مداوم این سبزی را داشته باشید. این گیاه معمولاً عاری از آفت و بیماری است و به آسانی و خود به خود تخم ریزی می‌کند. شاهی را در گلدان کاشته و در خانه پشت پنجره‌ای آفتابگیر و خنک قرار دهید. دو بار در هفته این گیاه را در ظرف شویی یا وان زیر دوش بگیرید. برای پرورش جوانه‌های شاهی، بذر‌ها را به مقدار زیاد و یکنواختی روی محیط کشت استریل شده یا حوله کاغذی مرطوب شده قرار دهید. آن را در محیط تاریک و خنک در دمای حدود ۱۰ درجه سانتیگراد و به مدت ۱۰ تا ۱۴ روز نگه دارید. در صورت مشاهده علائمی از قارچ زدگی آن را دور بریزید (جوانه‌ها مستعد بیماری مرگ گیاهچه هستند، بنابراین نیاز به محیط کشت استریل شده دارند). در صورتی که جوانه‌های خردل و شاهی را با هم پرورش می‌دهید، از آنجایی که بذر خردل سریع‌تر از شاهی جوانه می‌زند، آن را ۳ تا ۴ روز بعد بکارید.

سبزی شاهی

تکثیر شاهی

بذر شاهی را به دلیل ریز بودن با ماسه بادي مخلوط کرده و در مناطق معتدل، اواخر زمستان و اوایل بهار در کرت هایی که از قبل با خاك مناسب و نیمه سبک آماده کرده اند به صورت دست پاش و خطی کاشته و سپس روي کرت ها را با کود دامی کاملا پوسیده پوشانده و آبیاري می نمایند. وقتی گیاه به اندازه کافی رشد و خوب مستقر شد باید روي هر ردیف را به فواصل معین ۱۵ سانتیمتر تنک نمود. مقدار بذر مورد نیاز براي ۱۰ متر مربع، ۱۰ گرم است.

برداشت شاهی

برای برداشت جوانه‌های شاهی از قیچی استفاده کنید، وقتی جوان‌ترین برگ‌ها سبز رنگ شدند، معمولاً ۱۰ روز بعد از کشت گیاه، آن را برداشت کنید. شاهی‌های تازه را قبل از گل دادن گیاه، یعنی هنگامی که بسیار کوچک هستند، برداشت کنید. اگر تا زمان گل دادن گیاه صبر کنید، برگ‌های آن سفت و گس می‌شود. وقتی که ساقه‌های گل شکل گرفته‌اند، از برداشت برگ‌های بلند شاهی بپرهیزید، زیرا برگ‌ها بعد از آن آنقدر تلخ می‌شوند که قابل خوردن نیستند. هنگامی که نیاز دارید برای استفاده تازه، سر گل‌های شاهی را برداشت کنید.

برداشت محصول از اواسط فروردین تا آبان ماه می باشد. نهال های جوان را به محض اینکه به اندازه 5 تا 6 سانتی متر رشد می کنند در گلخانه 10 تا 20 روز در مزرعه 6 تا 8 هفته پس از بذر افشانی برداشت می کنند. از هر صد متر مربع زمین در هر چین 50 تا 60 کیلوگرم محصول تازه برداشت می شود، حرارت خشک کردن شاهی برای استفاده در صنایع غذایی نباید بیش از 40 تا 50 درجه سانتی گراد باشد.

سبزی شاهی

خواص دارویي شاهی:

1) تحلیل برنده آماسهای طحال

2) خارج کننده اخلاط سینه

3) مؤثر در درمان حشره گزیدگی

4) دودکردن آن را برای دور کردن حشرات مفید دانسته است

5) کاهش چربی و کلسترول خون

6) از گياه تره تيزك در موارد آسم و سرفه و بواسيرهاي خوني استفاده مي شود و بسيار رافع است.

7) ضدكمبود ويتامين C است و براي بيماري هاي كمي ويتامين C در بدن اثر شفا بخش دارد. يعني آنتي سكوربوتيك است.

8) از ريشه تره تيزك براي مرحله دوم سيفيليس استفاده مي شود.

9) تخم تره تيزك ترشح شير را زياد مي كند و به اصطلاح گالاكتاگوگ است.

10) به صورت ضماد براي ضماد تسكين درد ضربه به كار مي رود.

11) تره تيزك از نظر طبيعت طبق نظر حكماي طب سنتي گرم و نسبتا خشك است.

12) باز كننده گرفتگي ها و انسداد مجاري كبد و طحال و صاف كننده و مدر بول و خرد كننده سنگ مثانه است.

در پزشکی امروزی به سبب وجود مواد معدنی گوناگون و فراوان در این گیاه، آن را دارای خاصیت قوی ضد اسکوربوت، اشتهاآور، مُدرّ، تصفیه کننده خون و مفید در درمان آنژین صدری می دانند.